Waarom warmte werkt

Warmtebehandeling voor kanker (hyperthermie) is straks voor een grote groep patiënten beschikbaar. Het AMC heeft dit najaar met een Italiaanse firma een contract getekend voor de productie van de daarvoor benodigde apparatuur. Tegelijkertijd is er meer wetenschappelijk inzicht verkregen waarom de behandeling effectief is. Onlangs verscheen een artikel hierover in Cancer Research.

Coen Rasch, hoogleraar Radiotherapie, opent de deur van de ruimte waar het hyperthermie behandel-apparaat staat. “Deze hebben we in huis ontwikkeld. We zijn nu zo ver dat meer ziekenhuizen de beschikking kunnen krijgen over deze techniek.” Het AMC heeft besloten het apparaat niet zelf in de markt te zetten via een spin-off bedrijf. Dat had gekund, zegt Rasch, maar het gaat er vooral om dat de techniek beschikbaar komt voor zoveel mogelijk patiënten. “Zo snel mogelijk van de plank naar het bed, zoals we dat zeggen. En dat gaat lukken.”

Hiermee zet hyperthermie voor bepaalde vormen van kanker eindelijk een grote stap voorwaarts. Al ruim dertig jaar werkt het AMC aan deze vorm van behandeling die effectief is in combinatie met radio- of chemotherapie. Om het simpel te zeggen: de standaardtherapieën voor sommige vormen van kanker zijn veel effectiever als je de tumoren tijdens, voor of na de behandeling opwarmt.

Het mooie van deze methode is dat er nauwelijks bijwerkingen zijn

Een tijd lang was de methode om een tumor met warmte te lijf te gaan vooral populair in alternatieve kringen en gewantrouwd in academische instituten. Rasch: “Dit komt omdat het principe vaak niet goed is toegepast. Dan werd de tumor alleen met warmte behandeld, en dat heeft geen effect. Er zijn centra waar mensen voor veel geld een waardeloze behandeling met enkel hyperthermie krijgen.”

De warmtetechniek zelf is eenvoudig te begrijpen. Het apparaat waarin de patiënt ongeveer een uurtje moet liggen, lijkt op andere machines die in ziekenhuizen staan. De patiënt ligt op een tafel waarover een boog schuift. In die boog hangen drie apparaten die de warmtestraling opwekken – vergelijkbaar met wat in een magnetron gebeurt – een vierde is in het bed verwerkt. De boog schuift naar het deel van het lichaam dat moet worden behandeld en met de vier apparaten is de warmtestraling te bundelen op de juiste plek.

Het mooie van deze methode is dat er nauwelijks bijwerkingen zijn, zeker in vergelijking met radio- of chemotherapie. De tumor wordt opgewarmd tot 42 graden en dat is afdoende. Tijdens de behandeling wordt de huid van de patiënt gekoeld met koud water om huidschade te voorkomen.

Het is de eerste keer dat dit mechanisme zo gedetailleerd in kaart is gebracht

Uit allerlei onderzoeken blijkt dat de warmtebehandeling gecombineerd met een traditionele behandeling effectiever is. Onderzoek is gedaan naar ovariumkanker, melanomen, baarmoederhalskanker, kanker van de weke delen en borstvlieskanker. “Verder werkt het bij blaaskanker, terugkerende borstkanker en kanker aan het rectum”, zegt Rasch. “Kortom, er kunnen veel patiënten baat hebben bij de behandeling.”

Dat het werkt, was duidelijk, maar de wetenschap wil ook altijd weten waaróm het werkt. Daar heeft AMC-promovenda Arlene Oei zich de afgelopen jaren mee bezig gehouden. Zij en haar team hebben gekeken waarom de warmtebehandeling zo effectief is bij baarmoederhalskanker. Dit heeft alles te maken met de eiwitten die een rol spelen bij de kanker, blijkt uit haar studie. Haar onderzoek maakt ook duidelijk dat de temperatuur heel nauw komt. Oei: “Bij een verwarming tot 40 graden is er geen effect, bij 42 graden wel.”

Een zojuist gepubliceerd artikel van Oei in Cancer Research gaat over baarmoederhalskanker. In de verreweg de meeste gevallen wordt dit type kanker veroorzaakt door een infectie met het humaan papillomavirus (HPV), vertelt Oei. Er zijn meer dan tachtig HPV-types bekend. Meer dan driekwart van alle baarmoederhalskankers wordt veroorzaakt door HPV type 16 en 18. Dit virus produceert eiwitten, waaronder het eiwit E6.

Oei: “E6 bindt aan een ander eiwit, p53. Deze laatste speelt een belangrijke rol bij het bewaken van de stabiliteit van het genoom; het voorkomt onbeperkte deling van de cel en dus het ontstaan van een tumor. E6 maakt p53 inactief en als gevolg daarvan wordt de ongeremde celdeling niet meer afgeremd en kan een tumor ontstaan.”

De promovenda zag dat door de opwarming van de tumor E6 niet meer kan binden aan p53, waardoor p53 actief blijft en regelt dat tumorcellen worden afgebroken. Het is de eerste keer dat dit mechanisme zo gedetailleerd in kaart is gebracht.

“Wij streven ernaar dat hyperthermie voor bepaalde tumoren de standaard wordt”

De hyperthermiebehandeling duurt ongeveer een uur. Oei heeft daarom ook gekeken hoe lang de behandeling daarna nog effect heeft en komt uit op ongeveer drie tot vier uur. In het AMC wordt eerst radiotherapie gegeven die kort daarop wordt gevolgd door hyperthermie. “De kankercel heeft eerst een flinke tik gekregen, om het populair te zeggen. Vervolgens komt daar het toepassen van warmte bij en daardoor wordt de behandeling veel effectiever.”

De volgorde van behandeling kan ook worden omgedraaid, zag Oei. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de VS. Daarnaast liet zij zien dat chemotherapie, een behandeling met medicijnen, een stuk effectiever is in combinatie met hyperthermie bij de onderzochte vormen van kanker.

Oei heeft haar bevindingen getest in cellijnen, muizentumoren en biopten van tumoren uit patiënten. Ze hoopt dat door de afspraak met de Italiaanse firma hyperthermie op meer locaties beschikbaar komt dan in de drie centra waar het nu wordt aangeboden. Behalve het AMC is dat in Nederland het ErasmusMC in Rotterdam en het Instituut Verbeeten in Tilburg.

De standaardbehandeling voor baarmoederhalskanker is naast chirurgie, radiotherapie gecombineerd met chemotherapie (chemoradiatie). Het voordeel van hyperthermie is dat patiënten de behandeling beter verdragen. Daarom is de combinatiebehandeling van radiotherapie met hyperthermie een alternatief voor chemoradiatie. Vooral voor oudere patiënten met een slechtere conditie is dit belangrijk.

Het nut van hyperthermie is dus uitvoerig aangetoond. Toch wordt het nog maar op weinig plekken aangeboden. Er zijn namelijk onvoldoende apparaten in Nederland. Oei: “Vaak wordt pas voor hyperthermie gekozen als blijkt dat patiënten overgevoelig zijn voor de chemotherapie. Wij streven ernaar dat hyperthermie voor bepaalde tumoren de standaard wordt.” Het contract met de Italiaanse fabrikant moet ertoe leiden dat deze vorm van zorg in veel meer ziekenhuizen beschikbaar komt, hopen Rasch en Oei.

Door Marc van den Broek